شاملو؛ شاعر عصیان و عشق؛ سانسور حریفت نیست - شاتر عکاسی

عمر ها باید که تا یک کودکی از روی طبع / عالمی گردد نکو یا شاعری شیرین سخن این بیت سنایی غزنوی حقیقتی را بیان می نماید. واقعیتی را و این حقیقت، این واقعیت در خصوص احمد شاملو نیز صادق است. اما شاعر شیرین سخن بودن تمام مساله نیست. شاعر موردنظر ما می تواند شیرین سخن باشد، اما دستگاه فکری و دنیا بینی نداشته باشد. شاعر به معنای راستین واژه باشد، اما در شعر خویش مسائل مهمی را مطرح ننموده باشد.

مثلا منوچهری دامغانی و فرخی سیستانی را می توان پایه های تصویر سازی و خیال پردازی در شعر فارسی دانست و از فحول شعرای زبان پارسی ولی سراسر دیوان آن ها یا دیوان شاعر بزرگی همانند ازرقی هروی را برای نمونه اگر بگردی شاید گفته و مفاهیم حاصل از اندیشه یا مطالب حاوی معانی بکر و مهمی که بیان نموده اند از 50 یا 100 بیت تجاوز نکند. اگرچه می توان با اغماض شعر آن ها را هم حاوی نوعی دیدگاه خوش باشانه و منفعت طلبانه دانست، اما شعر خیام سراسر اندیشه است. شعر مولانا سراسر معناست و شعر حافظ سراسر اندیشه و معنا و رمز و موضع گیری سیاسی است و هر کدام نگاه خاص خود را به هستی و پدیده های آن دارند.

خب این ها بر جامعه و فرهنگ قرن از پی قرن و نسل از پی نسل بر انسان و دنیا بر زمان و زمانه تاثیر بیشتری گذاشته اند. پس شاعری شیرین سخن که نگاه ویژه خود را به هستی و پدیده ها دارا بوده، اندیشه و دنیا بینی هم داشته باشد و بر روزگار خود و روزگاران پس از خود تاثیر بگذارد، مساله اش با شاعر شیرین سخن صرف فرق می نماید. از طرفی شاعر می تواند شیرین سخن و اندیشمند باشد و شعرش دارای دنیا بینی و سرشار از اندیشه های مهم و معانی بکر و ارزشمند باشد، اما به دلیل مشهور نبودن و دیده و خوانده نشدن در زمان خود نتواند تاثیرچندانی بر انسان ها و جامعه و فرهنگ آن ها بگذارد. برای مشهور شدن، دیده شدن، خوانده شدن، پذیرفته شدن و... عمر هایی که سنایی گفت باید با اعمال، مواضع، بخت ها، موقعیت ها، همکاری ها، دوری گزیدن ها، شناخت ها و بینش ها، تیزهوشی ها، توانایی ها و... پشتیبانی شوند.

شاعر مورد بحث ما در این یادداشت یعنی احمد شاملو تمام این ویژگی ها را دارد. شاعری با آثار و اشعار ارزشمند که محبوبیت و معروفیت بسیاری هم کسب نموده و بر فرهنگ و جامعه ایران طی چند دهه و بر چند نسل به شدت تاثیرگذار بوده است. بخش قابل توجهی از جامعه ایران با شعر او زندگی نموده اند، عاشق شده اند، مبارزه نموده اند، مرده اند، به درک تازه تری از دنیا و روابط آن دست یافته اند بعلاوه به درک بهتر و تازه تری از انسان. افراد بسیاری طی سال ها و دهه ها از شعر او لذت هنری برده اند و عواطف و هیجانات شان را با شعر او غنا بخشیده اند.

باری بدین ترتیب شاملو شاعر بسیار مهمی است و روشنفکری مطرح و به باور این قلم در میان معاصران، مهم ترین شاعر ما و شاید در کنار راهنمایی مهم ترین روشنفکر ادبی ما نیز. به همین مناسبت علاقه مندان او بسیارند و شیفتگانی دارد. روشنفکری ایران او را شاعر ملی می نامد و همیشه در برابر مخالفان و منتقدان تمام قد از او دفاع نموده است چراکه شاملو مخالفان، منتقدان و دشمنانی نیز دارد. اینکه چه کسانی و با چه اهدافی با او مخالفت یا دشمنی نموده اند و می نمایند یا چه کسانی و به چه دلیل نقدهای را به کار، اندیشه و رفتار او وارد می دانند و دیگر اینکه چرا جریان روشنفکری به ویژه روشنفکری ادبی ایران تا این میزان به حفظ وجاهت او اهمیت می دهد و بر سر حفظ چهره انسانی به جای مانده از او حساس است و بر ارزشمند بودن اندیشه ها، آثار و اشعار و مواضع آزادیخواهانه، عدالت طبانه و روشنفکرانه او پافشاری می نماید، حکایت از اهمیت او دارد.

در این نوشتار ما به بعضی دلایل مهم بودن شاملو می پردازیم که عبارتند از: ارزش هنری و مفهومی آثار او که در پرتو معروفیت و محبوبیت او بهتر و بیشتر دیده شده اند و از جهتی خود از دلایل این معروفیت اند و نیز تاثیرگذاری آن ها بر فرهنگ و جامعه و انسان ایرانی معاصر. در واقع ما در خلال طرح مسائلی که باعث معروفیت به حق و نیکنامی شاملو در ادبیات معاصر شده اند به ارزش هنری و مفهومی و تاثیرگذاری آثار او نیز می پردازیم که دلیل اهمیت او برای جریان روشنفکری ایران و بخش عمده دلایل مخالفت های مخالفان او نیز همین ها هستند. اگرچه در دشمنی ها و مخالفت ها دلایل دیگری هم دخیل اند. از منتقدین سخن نمی گوییم چراکه انتقاد حق هر کسی است.

در ادامه آنچه گفتیم اکنون باید به دلایل معروفیت شاملو بپردازیم. از دلایل معروفیت شاملو می توان به این موارد اشاره نمود:

استعداد و قریحه شعری که دست در دست پشتکار و ابداع و نوآوری و دانش غیرآموزشگاهک ولی بالای ادبی و بینش شاعرانه و روشنفکرانه، پایه های شعر بی نظیر او شده اند و شعری سراسر خیال و زیبایی و عاطفه و اندیشه و آزادمنشی و مواضع انسانی و تازگی و نوگرایی آفریده اند.

ابداع نوعی شعر به نام شعر سپید یا شعر شاملویی که شعری است به نثر، اما آهنگین و بعد از او بیش از 70درصد از اشعار جدی متناسب با زمانه و ارزشمندی را که شاعران در زبان فارسی خلق نموده اند، می توان ادامه شعر سپید یا منثور شاملو دانست. البته پیش از شاملو افرادی همانند محمد مقدم در راز نیمه شب و همان طور که شاملو گفته، منوچهر شیبانی اشعاری بدون وزن و منثور نوشته بودند، اما نهایتا این شاملو بود که قطعات ارزشمند شعری در این شیوه آفرید و در باب چگونگی و علل پرداختن به شعر بدون وزن توضیحات روشنگری ارایه داد.

با فاصله و بی فاصله از شعر، شاملو به معنای واقعی کلمه نویسنده ای روشنفکر بود. ضد بت سازی و تفکر کلیشه ای و دگم اندیشی و کیش شخصیت بود. مخالف با استبداد، دیکتاتوری و فاشیسم بود و چپ گرایی برابری طلب و ضدسرمایه داری مطلع به مسوولیت خویش و مسوولیت انسان و اجرانماینده آن. متعهد به انسان، آزادی و عدالت و متعهد به کارش؛ با این حال، شعرش شعاری و یک لایه نبود. عمله ظلم شدن را نمی پذیرفت و به استقلال هنرمند و روشنفکر اعتقاد داشت. شرافت خود و قلم را حفظ کرد و به استخدام قدرت ها درنیامد. بینش بالایی داشت در شناخت مسائل و پیش بینی آینده و سنجش اوضاع. در تعهد و اهداف آزادی خواهانه اهل خیانت نبود و وفادار بود و پایمرد. آرمانگرا بود، اما خشک مغز نبود و به آرمان های انسانی اش وفادار ماند بی آنکه تعصب کورش کند.

شاملو مبارز بود و با سلاح قلم مبارزه می کرد. مواضع او مترقی بود؛ اندیشه هایش هم. در موضع گیری و اظهارنظر شجاع بود و این باعث می شد گاهی اشتباه یا تندروی کند. انسانیت را برتر از هر چیز می دانست و این را در برخوردش با ترور و آدم کشی خسرو روزبه می بینیم؛ در مساله ترور محمد مسعود، روزنامه نگار نه چندان سلیم النفس.

کار احمد شاملو مدرن بود و او خود نوگرا. شاملو فرزند زمان خویشتن بود. اشعار کلاسیکش را استادانه سروده است. با این حال مخالف سنت گرایی و تکرار بود. مدرن، اما متعادل بود. شاملو از عشق طرفداری می کرد و بار ها هرزگی را نکوهش نموده و عشق را ستوده است. زیبا بود و چهره ای راسخ و باشکوه و مجذوب کننده داشت. شیک پوش بود، اما جلف نبود. صدایی رویایی، مردانه، دلنشین و گیرا داشت و اشعاری از خودش و دیگران را روی آهنگ هایی خاطره انگیز دکلمه نموده است. موسیقی را می شناخت و اینکه بعضی خوانندگان درجه یک پاپ و راک اشعارش را روی آهنگ هایی از آهنگسازان درجه یک این عرصه خواندند در کنار آن دکلمه ها در بیشتر و بیشتر شدن معروفیتش بی تاثیر نبود.

آری شاملو در نوآوری شاعرانه هم متعادل بود. این را در مخالفتش با هوشنگ ایرانی می توان دید. پشتکار بسیار داشت و انسانی نستوه و خستگی ناپذیر بود. روزنامه نگاری، ترجمه شعر، داستان، سناریو، دکلمه و گردآوری و تالیف کتاب کوچه که خود به تنهایی کار یک آموزشگاه است، ماحصل عمر پر بار او هستند. کتاب کوچه باعث شد شاملو با کنه فرهنگ این ملت آشنا گردد و شعرش را با آن پیوند بزند.

نثر شاخص و عالی، طنز های درجه یک مثلا در کتاب روزنامه سفر میمنت اثر ایالات متفرقه امریغ و طنز کلامی و نادره گویی در کلام، نوعی طنازانه مودبانه با حفظ پرستیژ استفاده از کلامی غیر بورژوایی، اما فاخر از ویژگی های قلم او هستند.

اطراف شاملو پر بود از انسان های درجه یک و حرف های اهل دانش که همنشینی با آن ها در رشد اندیشه و شناخت شاملو از مسائل تاثیرگذار بوده است. بعلاوه در معرفی کردن آثار او به هنرمندان دیگر و مردم اهل مطالعه جامعه و در کل شناخته شدن او، آهنگسازان، عکاسان، گرافیست ها، مجسمه سازان، سینماگران و....

شاملو در شروع میهن پرستی افراطی بود. بعد ها با ترقی فکری از فاشیسم به مرامی انسان گرا رسید و میهن دوستی انسان گرا شد و به پیوندی عمیق با ریشه های خود ضمن دنیای و انسانی اندیشیدن رسید. در این دوران بود که در جواب اینکه چرا به غرب مهاجرت نمی کنید، گفت: چراغم در این خانه می سوزد. با این حال باید او را غرب گرایی ایرانی یا یک ایرانی غرب گرا دانست که بی ریشه نبود و نشد. چراغش در این خانه می سوخت و این برای اینکه او را شاعر ملی بدانند، دلیل محکم و مهمی است.

می دانیم شاعری، تنها شعر گفتن نیست. شاعری یک نوع منش هم هست. بعضی شاعران از این عوالم بویی نبرده اند. بی پرنسیب و بدمنش هستند، اما شاملو، منش شاعرانه ای داشت که به روز شده بود. شاعر نمی تواند خسیس، نارفیق، بی معرفت، نامرد، آدم فروش و سنگدل، سخت گیر، بی انعطاف و بی وجود و خبیث و بیش از حد مقرراتی و منظم باشد. نمی تواند با دیگران از موضع تحقیر کردن و خوارداشت رفتار کند.

نمی تواند نسبت به زیبایی ها و زشتی ها بی تفاوت باشد. شاعر امروز نمی تواند گداصفت و صله بگیر باشد. در قدیم هم حسن طلبی بود یعنی این کار زشت را به زیبایی سعی می کردند، بپوشانند. ممکن است شاعرانی چنین باشند، اما آن ها منش شاعرانه ندارند. شاملو منش شاعرانه داشت و این منش را به روز نموده بود. رفیق باز بود. خوش برخورد بود. صمیمی بود و... این ها را از خلال نامه ها، خاطره ها و عکس های مربوط به او می توان دریافت.

من آن غولِ زیبایم/ که در استوای شب ایستاده است پیش از این گفتیم شاملو مجذوب کننده بود و خودش به این امر واقف بود. او شیک پوش و مرتب بود. امروز، شاعر باید لباسِ خوب بپوشد/ کفشِ تمیزِ واکس زده باید به پا کند و این ها در اقبال عمومی به او تاثیرگذار بود، اما باید دقت کرد، شاملو مدگرا نبود. جلف نبود.

شاملو به نحوی شیک پوش بود که انسان عقل گرای متمدن ایرانی آن روز می پسندید و طبعا امروز هم. مجتبی عبدالله نژاد به نکات مهمی در خصوص شاملو توجه نموده است که دیگران کمتر به آن پرداخته اند. دو نکته که او در باب شاملو مطرح نموده بسیار حایز اهمیت اند و برای روشن شدن زوایای بحث ما مفید واقع می شوند. ببینید چه چیز هایی دست به دست هم می دهند تا شخصی شاعر و شاعری مشهور و شاعر مشهوری تاثیر گذار گردد. یکی از نوشته های زنده یاد عبدالله نژاد در باب زبان رسم پوشاک، آراستگی و نوع پوشش شاملوست: او در مقاله ای با عنوان نشانه شناسی سیمای شاملو چنین نوشته است:

چیزی در سیما [ی شاملو]برایم تازگی داشت. رازی داشت که مسحورم نموده بود، ولی چه رازی؟ چند سالی طول کشید تا بفهمم.

آرایش موها، رنگ و مدل لباس ها، طرز نگاه ها، ژست قرار گرفتنش در مقابل دوربین و... همه این ها معنادار است؛ ولی موضوع فقط عکس ها نیست. خود شاملو هم سیمای باشکوهی داشت. آراسته، فاخر، مغرور و... غرور در ارتفاع شکوهناک فروتنی.

بارت 6 سال کار کرد تا زبان رسم پوشاک را فهمید و دلالت های معنایی آن را در کتابی به همین نام توصیف کرد. شاملو قبل از بارت از زبان رسم پوشاک مطلع بود. شاملو زبان لباس را بلد بود. می دانست که لباس نوعی فرازبان است. نه فقط فرازبانی برای درک معنای آثاری که هنرمند خلق می نماید بلکه فرازبانی برای درک معنای غایی زندگی.

سیمای شاملو سیمای زمانه بود؛ زمانه ای که درک جدیدی از معنای زندگی پیدا نموده بود. زندگی دیگر چیزی حقیر و چرکین و آلوده تلقی نمی شد بلکه هدیه ای بود آراسته و گرانبها که به خودی خود ارزش داشت.

این زیبایی امروزی بودن، متشخص بودن و مرتب و شیک پوش بودن و نو بودن یکی از عمده دلایل توجه مثبت به شاملو بوده است.

در همین زمینه ژست و فیگور شخصی و اجتماعی شاملو هم قابل آنالیز است و مدگرا نبودن در پوشش و آرایش و شرایط ظاهری در صورت شعر او هم وجود دارد. در خصوص مضامین شعری محتوای شعر جای بحث بیشتری وجود دارد.

دومین مساله ای که عبدالله نژاد به آن پرداخته است به شناخت شاملو از فرهنگ و زبان و به شناخت صدا ها مربوط می گردد:

یکی از استعداد های جوراجوری که شاملو داشت و من در جای دیگری با تفصیل بیشتر از آن سخن گفته ام، شناخت او از صدا ها بود. من کس دیگری را ندیده ام که به میزان شاملو از صدا ها شناخت داشته باشد. اصلا شعر شاملو شعر صداست. شاملو عاشق صدا بود. شما کس دیگری را پیدا نمی کنید که این قدر در شعرش صدا وجود داشته باشد. این قدر در شعرش نام صوت وجود داشته باشد و همه این نام ها را هم بجا و درست به کار برده باشد. از نام های رایج مثل همهمه و هلهله و غلغله و قهقهه و چهچهه گرفته تا نام هایی که انگار بیشتر دستاورد خودش بود. خودش آن ها را ساخته بود، مثل رپ رپه طبل و داردار شیپور و غشغشه مسلسل و له له باد و لاه لاه سوز زمستانی و هرّای دیوانگان و امثال اینها. شعر شاملو پر از این صداهاست. در نثر هم همین طور. در ترجمه دن آرام به قدری از این صدا ها وجود دارد که خواننده شگفت زده می گردد.

در این میان آنچه باعث می گردد شاملو نه چنانکه مخالفان روشنفکری می گویند بت بلکه سمبل روشنفکری به ویژه روشنفکری ادبی ایران باشد و جریان روشنفکری ضمن آنکه اگر در جایی لازم بوده یا باشد، نقدها خود را هم نسبت به او و کارش مطرح نموده و می نماید، اما همیشه برای دفاع از او آماده است. همین روحیه انتقادی معترض مبارز و پایدار و وفادار و تسلیم ناپذیر اوست و اندیشه های مدرن و مترقی آزادی خواهانه انسانی و عدالت طلبانه او که در بستری از کار ادبی بسیار ارزشمند یا در سخنانی که نشان از درک و بینش بالا در کنار دانشی غیرآموزشگاهک دارند بعلاوه مواضع روشن و انسانگرایانه او و شجاعت و بی پروا بودنش و همکاری نکردن او با قدرت های مسلط است.

مخالفان او که در قدرت هستند یا طرفدار قدرت هم به همین خاطر با او مخالفند و به دو دلیل دیگر هواداران رژیم گذشته به دلیل انتقاد او به شاهنامه و اینکه او را ضدایرانی می دانند و عده ای هم به دلیل چپ گرا بودن شاملو؛ اما مخالفان هنری شاملو بیشتر به 3 دلیل با او مخالفند. محافظه کاران ادبی به دلیل دستکاری در قالب های کلاسیک شعر فارسی و حتی بعضی که کمی پیش آمده اند به دلیل منثور بودن شعرش که حتی وزن نیمایی را هم مراعات ننموده است. علاقه مندان به ایران و شاهنامه به دلیل سخنان شاملو در باب شاهنامه و فردوسی و اسطوره ضحاک و علاقه مندان به موسیقی سنتی به دلیل سخنان او در باب موسیقی سنتی که همین اظهارنظر کردن های بی پروای شاملو هم اگرچه گاه خالی از اشکال و حتی اشکالات بزرگ نبوده، نشان از شجاعت او در ابراز عقیده مخالف جریان مسلط روزگار دارند و بر هرچه بیشتر شدن معروفیتش بی تاثیر نبوده اند.

پ