مجله موسیقی نواحی ایران - شاتر عکاسی

خبرنگاران آنلاین - محمدرضا ربیعیان: موسیقی نواحی را بسته به نوع اقلیم و منطقۀ جغرافیایی و باورها و فرهنگ عامه، می توان جلوه هایی از جشن و سوگواری، عواطف، پایکوبی و پایکوبی، آواها و ترانه های کار، عوالم عاشقانه، طبیعت، پیوند و ستیز با دیگران، شور حماسی، نگاه زیبایی شناختی، روایت های شفاهی، آیین های مذهبی و غیرمذهبی، و مراسم اجتماعی را در آن به شکلی آشکار دید.

موسیقی در ایران نمونه های گوناگونی دارد و یکی از آنها ردیف دستگاهی موسیقی است که بیشتر به شهرهای بزرگ یا به عبارتی، کانون های قدرت سیاسی در قدیم مربوط می گردد، مثل اصفهان، شیراز، تبریز و تهران. در این مناطق موسیقی بومی جلوه ای خفیف تر یا ضعیف تر دارد و به جای آن، ردیف دستگاهی موسیقی عمده و رسمی است. بخشی دیگر که از منظری مهم ترین و عمده ترین بخش را شامل می گردد، موسیقی نواحی ایران است.

هرچه از مناطق مرکزی دورتر شویم و به سمت نواحی مرزی ایران برویم این موسیقی قوی تر و دست نخورده تر می گردد و به جهانهایی اشاره دارد که کاملا متفاوت با طبیعت شهری و حوزه های روزمره است. مراسم و ذکرهای طلب باران، جشن برداشت محصول در میان کشاورزان یا پایکوبی خنجر در ترکمن صحرا از این زمره است. در فرهنگ های سنتی اصولاً موسیقی نقش مهمی دارد و از تولد تا مرگ با مردم همراه است. برای نمونه، برای تولد نوزاد آهنگ ها و اشعار ویژه ای در بلوچستان وجود دارد که البته، در فرهنگ های غیرایرانی هم دیده می گردد.

امروزه به دلیل تغییر شرایط و مناسبات جدید اجتماعی، نقشی که موسیقی در گذشته در امور عادی مردم ایفا می کرد سست شده است، به گونه ای که دیگر در بسیاری از مناطق کمتر شاهد پیوند موسیقی با بطن زندگی روزمرۀ مردم هستیم. قطع ارتباط موسیقی با زندگی مردم ابتدا از شهرهای بزرگ شروع شد و به تدریج، با اشاعه یافتنش در شهرهای دیگر به روستاها رسید. از طرف دیگر، در روستاها هم به دلیل تغییر مناسبات اجتماعی، ضرورت های شکل زندگی جدید و موج مهاجرت روستاییان به شهرها دیگر کمتر می توان نشانه های بکر بودن زندگی یا باورها را در فرهنگ های سنتی -جز در موارد استثنایی- دید. و این در موسیقی نواحی هم نمود یافته است و دیگر از انتقال سنت ها به روش سینه به سینه چندان خبری نیست و وقتی یکی از بزرگان موسیقی از جهان برود، گنجینۀ نغمه های ساز و آوازش هم زیر خاک می رود.

اساساً موسیقی نواحی که از سرچشمۀ روح جمعی سیراب می گردد، کارکردش را بدون اعتقاد از دست می دهد. در موسیقی درمانی، فردی که در مراسم زار و نوبان در سواحل جنوبی یا گواتی در بلوچستان تحت درمان قرار می گیرد باید باور کند که حضورش در آن مراسم، به صدا درآمدن سازها، خواندن آوازها، برپا شدن پایکوبی ها و حرکات موزون و مجموع این امور می تواند باعث آرامش و بهبودی اش گردد. اگر جز این باشد، تأثیری نخواهد داشت. موسیقی یک نوع تأثیر روانی در شخص به وجود می آورد و شرایط ویژۀ روانی را برای باز شدن گره های ذهنی ایجاد می نماید. موسیقی درمانی نه تنها برای درمان ناراحتی های روانی، بلکه برای بیماری های جسمی هم به کار می رود. مثلاً در فرهنگ ترکمنی برای بچه هایی که سرخک گرفته اند نوازندۀ نی می آوردند تا آنها را درمان کند. نوازندۀ نی آهنگ های ویژه ای می زد و معتقد بودند که این آهنگ ها باعث درمان سرخک می گردد.

جدا از این، خودِ ساز یا اجزای آن هم در موسیقی نواحی می تواند نماد چیزهای دیگری باشد. مثلاً تنبور در میان نمودهای اهل حق کرمانشاه و کردستان، گلستان و لرستان به نداء الحق معروف است، یعنی صدای این ساز ندای خداوند است. نمونه های دیگری هم هست. مثلاً در بندر لنگه دو نمونه از تمبیره با دو اندازۀ مختلف وجود دارد که منسوب به دو تن از مشایخ اسلامی مورد اعتقادشان است.

موسیقی اقوام ایرانی صرفاً در محدودۀ جغرافیاییِ استانی امروز نمی گنجد و به علت مهاجرت ها و جابه جایی ها در گذشته و حال، پراکندگی هایی در آن وجود دارد، از جمله در موسیقی اقوام ترک و کرد. از طرفی، همۀ استان ها هم موسیقی نواحی ندارند یا موسیقی شان زیرمجموعه ای از تقسیم بندی گسترده تر قومیتی است.

با این همه، در ایران، موسیقی ترک ها، ترکمن ها، نمودها، کرمانج ها (نمودهای شمال شرق خراسان)، لرها، بختیاری ها، کولیان، و موسیقی نواحی گیلان و طالش، مازندران، گلستان، خراسان، سیستان و بلوچستان، بوشهر، هرمزگان و خوزستان گنجینه ای است که به آن تنوعی کم نظیر می بخشد.

امروزه امکان تجربۀ بی واسطۀ ساز و آواز بزرگان موسیقی نواحی ایران با محدودیت های بسیاری روبرو است و محدود به شنیدن نمونه های صوتی کار آنها -اگر البته موجود باشد- یا رفتن به جشنواره های این نوع موسیقی است. به گفتۀ محمدرضا درویشی، با از دست رفتن نسل کهن -که الآن زنده هستند و مورد استناد ما هستند- از نظر ما موسیقی شفاهی ایران دیگر از بین رفته است. به نظر من، عمر مفید موسیقی مناطق ما تا حدود ده سال آینده است و بعد از آن یا باید به سراغ آرشیوها رفت و یا از افراد درجۀ 2 و 3 و 4 بهره گرفت که در یک تحقیق جدی قابل استفاده نیستند. این یک جریان غیر قابل اجتناب است و صرفاً مربوط به ایران نیست. فقط ممکن است برخی فرهنگ ها -مثل فرهنگ هند- جان سختی بیشتری نشان دهند. کاری که می گردد کرد این است که این فرهنگ سنتی را به عنوان میراث فرهنگی ثبت کنیم. بدون اینها نسل بعدی از نظر زیبایی شناسی و معرفت در هوا معلق خواهند بود. ممکن است خیلی از اینها -مثل آواز برداشت گندم و یا آواز مشک زنی- دیگر کارکرد نداشته باشند، ولی ما باید اینها را در موزه نگه داریم و لذا برخی از سنت ها می توانند به اصطلاح به مدهای جدیدی بدل بشوند که هم در زمان حال و هم در آینده به عنوان یک سابقۀ غنی فرهنگی و یک پشتوانه از آنها استفاده گردد.

موسیقی نواحی ایران در شروع با اصطلاحاتی چون موسیقی محلی، فولکلور، اقوام و مقامی یاد می شد. پیش از سال 1350، موسیقیدانان ایرانی دو واژۀ عمومی برای این نوع موسیقی را به کار می بردند: موسیقی محلی و موسیقی فولکلور. فولکلور از مکتب طبقه بندی دانش در انگلستان می آید که هنوز هم به کار گرفته می گردد. در فارسی این واژه را فرهنگ عامه، فرهنگ عامیانه و فرهنگ توده ترجمه نموده اند.

نسل اول پژوهندگانی که به گردآوری این گونه موسیقی از مناطق ایران همت گماشتند ابوالحسن صبا، روح الله خالقی، روبیک گریگوریان، پرویز محمود، حسین ناصحی، فریدون فرزانه، لطف الله مبشری، ثمین باغچه بان، غلامحسین غریب، علی محمد خادم میثاق و امین شهمیری بودند.

در اوایل دهۀ 50 دو واحد در رادیو و تلویزیون ملی ایران به نام های مرکز حفظ و اشاعه و گروه گردآوری و شناخت موسیقی بومی شکل گرفت. واحد اول زیر نظر داریوش صفوت و نورعلی برومند بود و به موسیقی دستگاهی ایران توجه نشان می داد و دومی با پیشنهاد فوزیه مجد، بدل به واحدی برای گردآوری موسیقی اقوام ایرانی شد. در این واحد محمدتقی مسعودیه نیز حضور داشت. با پیشنهاد این جمع، واژه های بومی و محلی در کلیۀ گزارش ها و مکاتبات و متون تولیدشده توسط اعضا حذف شد و جای آن را موسیقی نواحی ایران گرفت.

فوزیه مجد و محمدتقی مسعودیه در واقع نسل دوم پژوهندگان موسیقی نواحی ایران بودند و ویژگی اش آشنایی آنها با روش های رایج در اتنوموزیکولوژی (موسیقی شناسی قومی) جهانی بود که باعث شد گردآوری، طبقه بندی، پژوهش، ثبت، و تجزیه و تحلیل این نوع موسیقی روشمند گردد.

از کوشندگان تاثیرگذار بعدی در این عرصه می توان به داوود فتحعلی بیگی، هوشنگ جاوید، حمیدرضا اردلان، محمدرضا ناصربخت و محمدرضا درویشی اشاره نمود.

برگزاری دوازده دوره جشنوارۀ موسیقی نواحی ایران، شش دوره جشنوارۀ موسیقی نواحی آیینه دار، شش دوره برنامۀ ویژۀ پژوهشی ققنوس، جشنوارۀ موسیقی جوان و انتشار 75 شماره سی دی مجموعه موسیقی نواحی ایران به همت موسسۀ فرهنگی-هنری ماهور از جمله کوشش هایی بوده که در دو-سه دهۀ اخیر در زمینۀ موسیقی نواحی انجام گرفته است.

منابع: پروندۀ محمدرضا درویشی در سایت انسان شناسی و فرهنگ؛ از میان سرودها و سکوت ها، محمدرضا درویشی