زخم کاری فرونشست بر میراث اصفهان - شاتر عکاسی

شرایط بد مسجد سید اصفهان که درگیر و دار تعدد مدیریتی و نبود متولی برای حفاظت، گوشه و کنار آن مخروبه و کاشی های آن شکسته و ریخته است، بحرانی را از زخم عمیق دل زمین فاش می نماید.

مسئولان میراث فرهنگی، استانداری و اوقاف اصفهان که به تازگی برای آنالیز شرایط بنای مسجد به این مجموعه رفته بودند، متوجه شکافی عمیق در کف گنبدخانه مسجد تاریخی سید شدند. شکافی که از دو سوی سقف به سمت دیواره ها و کف ادامه یافته و به بخش هایی از گنبد نیز نفوذ نموده است.

اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان اصفهان طی روزهای اخیر اعلام نمود که بازسازیگران میراث به صورت اضطراری پشت بام و بخشهایی از گنبد را با توجه به بارندگی های پیش رو بازسازی کردند تا بیش از این شکاف باعث آسیب نگردد و آب باران از آن نفوذ نکند.

هر چند مدیر روابط عمومی اداره کل میراث فرهنگی اصفهان میگوید این شکاف در حال پایش و رصد است و به وسیله کارشناسان شاخص گذاری شده که معین گردد شرایط حرکتی این شکاف و ترک به چه صورت است تا برای آن فکری اساسی گردد اما بهرام نادی، عضو کارگروه تخصصی فرونشست زمین اصفهان می گوید: ترکهای مسجد سید گچ زده شده که به عنوان شاخص، اندازه تغییر شکل سازه را آنالیز کنیم اما دو سه روز بعد که مراجعه کردیم گچ های شاخص نیز ترک خوردند و نشست زمین آن قدر شدت دارد که برای ما اصلاً قابل تصور نبود.

وی پیرامون زخم کاری فرونشست بر میراث اصفهان ادامه می دهد: باید توجه داشت که بیش از یکصد سال است بارگذاری وزن مسجد سید و گنبد آن بر روی زمین صورت گرفته است؛ علت بروز ترک در یک دهه اخیر به سبب تغییر شکل خاک بود، زیرا در وزن مسجد تغییری ایجاد نشده است.

استاد دانشگاه و عضو کارگروه تخصصی فرونشست با بیان اینکه در نقشه های فرونشست محدوده مسجد سید بعضی منطقه ها سه تا پنج سانتیمتر و بعضی نقاط پنج تا هفت سانتیمتر در سال تغییر شکل می دهد که نشست نامتقارن است، خاطرنشان می نماید: در این شرایط تغییر اندازه نرخ نشست اثراتی بر بناها می گذارد که از جمله آن ترکها یا fissure است که بر آثار تاریخی میتوان دید.

نادی می افزاید: آثار فرونشست می تواند به صورت ترک (fissure) باشد یا فروچاله، در مسجد سید فرونشست خود را با ترکها نشان داده که بخشهای مختلف آن را درگیر نموده است.

وی با اشاره به اینکه مسجد علیقلی آقا نیز مشابه مسجد سید شرایط بدی دارد، می گوید: مسجد علیقلی آقا از سقف تا پایین سازه ترک خورده است یا ستون های مسجد جامع عباسی کج شده و قسمتی از آن و گنبد ترک برداشته است، بازار تاریخی میدان نقش جهان نیز همین شرایط را دارد.

عضو هیأت علمی گروه ژئوتکنیک دانشکده عمران دانشگاه آزاد نجف آباد، اثرات فرونشست بر پلهای تاریخی را کمتر ارزیابی می نماید و می گوید: فرونشست در سمت رودخانه و جنوب اصفهان نرخ کمتری دارد و ممکن است تأثیر آن بر سازه های جنوب شهر کم باشد اما تأسیسات آب و لوله های فاضلاب را که از سمت جنوب و شمال کشیده شدند، تحت تأثیر قرار دهد.

نادی پیرامون زخم کاری فرونشست بر میراث اصفهان می افزاید: کار میراث فرهنگی سخت و پیچیده است، زیرا زمین در حال نشست است در حالی که سازه ها و بناهای تاریخی اصفهان برای این نشست طراحی نشده است. فونداسیون بتی و مقاومت ندارند این در حالی است که در مقابل حتی سازه های نو بتی نو هم ترک می خورند و در بازدیدی که 10 روز پیش در خیابان رباط داشتم ساختمانی که سال 1389 ساخته شده است و طراح و مهندس ناظر دارد، آنقدر ترک خورده بود که قابلیت سکونت نداشت.

اما شهرام امیری، مدیر روابط عمومی اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان اصفهان می گوید: بنابر آخرین گزارش ها فرونشست زمین در حوالی محور شمالی شهر اصفهان توسعه یافته و تعدادی از مدارس و ساختمان های بلند مرتبه نیز تخلیه شده است. اگر فرونشست به مرکز شهر هم کشیده شده باشد احتیاجمند آنالیز دقیق تر به وسیله همه نهادها است، نمیتوان گفت فقط آثار تاریخی درگیر شد، زیرا فرونشست پدیده ای است که همه تأسیسات را درگیر می نماید و از این رو همه دستگاه ها و نهادها باید برای این معضل اقدام نمایند.

وی اضافه می نماید: باید به عامل اصلی فرونشست پرداخت که خشکی زاینده رود بوده و فرونشست بر اثر آن در حال تشدید است و تا زمانی که برای زاینده رود فکر اساسی نگردد توسعه این شرایط دور از انتظار نیست.

مدیر روابط عمومی اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان اصفهان با اشاره به پایش و بازسازی اضطراری شکاف عمیقی که در گنبدخانه مسجد سید یادگار عصر قاجار رخ داده، می گوید: باید توجه داشت که قسمت شمالی مسجد سید زمین است و حفاظی وجود ندارد و شکاف روی دیوارها در بخش گنبدخانه بسیار قالب رؤیت است.

امیری با بیان اینکه تجهیزات و دستگاه های GPS را که دو سال پیش قرار بود در بناهای تاریخی نصب گردد، هنوز به ما تحویل نداند، اضافه می نماید: طی هفته های گذشته که به همراه معاون وزارت میراث فرهنگی از میدان نقش جهان، مسجد جامع و مسجد شیخ لطف الله، بازارهای پیرامون و از جمله بازار قیصریه بازدیدی داشتیم، مقرر شد اعتباری برای مسجد جامع و میدان نقش جهان در اختیار اصفهان بگذارند.

وی می گوید: احتیاج اعتباری ما 14 میلیارد تومان برآورد شده است که هفت میلیارد آن به وسیله وزارت میراث فرهنگی و هفت میلیارد دیگر از محل بودجه های استانی تأمین خواهد شد. با توجه به اینکه میدان نقش جهان و مسجد جامع حساسیت بیشتری دارد و این مسجد دارای بزرگ ترین گنبد با کاشی کاری در جهان است، پژوهش بر شرایط این بنای بزرگ به محض وصول اعتبار طی هفته های پیش رو شروع می گردد.

مدیر روابط عمومی اداره کل میراث فرهنگی اصفهان خاطرنشان می نماید: میدان نقش جهان و مسجد جامع ثبت یونسکو و بنایی بین الملی هستند و اگر لازم گردد از کارشناسان بین الملی برای آنالیز شرایط گنبد و سازه آن یاری خواهیم گرفت. حساسیت و ثبت بین المللی این بنای بزرگ قابل ریسک نیست و از همه امکانات و توانمندی های علمی در سطح بین الملل یاری خواهیم گرفت.

امیری در عین حال چرخش ستون های مسجد جامع عباسی بر اثر فرونشست را حدس و گمان عنوان می نماید و می گوید: ما برای تأیید این مسئله به پژوهش های جدی تر و کارآمدتری احتیاج داریم، منتظر تخصیص بودجه هستیم تا عملیات پژوهش در مسجد جامع شروع گردد. با توجه به گستردگی بیش از حدی که این بنا دارد؛ میدان نقش جهان 85 هزار مترمربع وسعت دارد و شامل مسجد جامع با مساحت 16 هزار متر و بیش از هشت کیلومتر بازار مسقف شامل سراها، تیمچه ها و کاروانسراها می گردد و از این رو این بنای بزرگ تاریخی بسیار در خطر است.

مدیر روابط عمومی اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان اصفهان می گوید: نگرانی ها قابل درک است اما نمیتوان با یک پژوهش سطحی به این نتیجه رسید و باید توجه داشت که اگر صفویان 400 سال پیش بنایی بزرگ را با خشت و آجر ساختند زیرسازی های آن را هم آن موقع انجام دادند.

امیری با بیان اینکه فرونشست طی 10 سال اخیر به ویژه شهر اصفهان را دچار آسیب نموده است، تصریح می نماید: ما متولی حفظ آثار تاریخی هستیم و به محض تأمین بودجه، پژوهش ها در مورد میدان نقش جهان به طور جدی شروع می گردد. حتی همان اعوجاج (کجی و انحنا) در گنبد مسجد جامع نیز باید آنالیز گردد که آیا ارتباط به همین موضوع فرونشست دارد یا خیر، زیرا شاید بر اثر نشستی که در زمین زیر گنبدخانه ایجاد شده تحرکاتی بوجود آمده که روی گنبد این مسجد خود را نشان می دهد.

زخم کاری فرونشست زمین در حالی سر باز نموده و بر چهره آثار تاریخی اصفهان خود نمایی می نماید که عزمی برای مقابله با این پدیده شوم در اصفهان و در سطح ملی وجود ندارد و جز برگزاری نشست ها و جلسات فرسایشی و بی اثر برای نجات دیار زاینده رود، اقدام جدی تا به امروز نشده است.

سازمان زمین شناسی کشور، نرخ فرونشست زمین در اصفهان را سالانه بین 15 تا 18 سانتیمتر اعلام نموده در حالی که فرونشست بیش از چهار میلیمتر در جهان بحران آب تلقی می گردد.

استان اصفهان 35 محدوده مطالعاتی (دشت) دارد که از این تعداد هم اینک 6 دشت آزاد و 29 دشت ممنوعه است و از این تعداد 10 دشت ممنوعه بحرانی است که یکی از آنها دشت اصفهان-برخوار بوده که شهر اصفهان در آن واقع است.

طی سالهای اخیر به علت خشکی زاینده رود و برداشت های غیرمجاز و تغذیه نشدن سفره های آب زیرزمینی، فرونشست زمین پیامدهای خود را آشکار نموده و به بحرانی پیچیده در این استان تبدیل شده است.