زبان، همچون هوا برای نفس کشیدن ، فروپاشی زبان یعنی فروپاشی تمدن - شاتر عکاسی

گروه فرهنگی خبرنگاران- صادق کرمیار؛ یا این نگران کننده است که زبان و خط فارسی در انتقال پیام این گونه دگرگون شده است و شروعی برای مسخ و در نهایت فروپاشی خط و زبان پارسی است یا یک پدیده زودگذر اجتماعی که بعد از مدتی به فراموشی سپرده می گردد؟

فن آوری های ارتباطی؛ فرصت ساز یا مشکل ساز؟

به نظر می رسد تحول فن آوری نوین به همراه خود فرهنگ و روش ارتباطی ویژه ای به ارمغان می آورد که هم می تواند نگران کننده باشد و هم فرصت ساز. هم می تواند عاملی برای تسلط فرهنگی محسوب گردد و هم زمینه ای برای رشد زبان ارتباطی.

نگرانی نسبت به آسیب دیدن زبان و خط فارسی نگرانی تازه ای نیست. اگرچه تازگی این نگرانی در این دوران ناشی از تازگی دگرگونی های ارتباطات جهانی است. در طول تاریخ ایران زمین، نقاط عطفی وجود دارد که هر یک می توانست زبان فارسی را به نابودی و فراموشی بسپارد، اما این چنین نشد؛ از حمله اعراب گرفته تا یورش مغولان و سپس بازشدن پای غربیان به سرزمین های پارسی زبان که هر کدام به تنهایی این توان را داشتند تا بر زبان فارسی تأثیر ویرانگر بگذارند، اما پاره ای دلایل باعث شد زبان فارسی از تمام این تهدید ها فرصت بسازد و همچنان به مثابه زبان اصلی ایرانیان وسیله ارتباط در حوزه های گوناگون اجتماعی، سیاسی، علمی، هنری و ادبی باقی بماند.

بی گمان مهم ترین و اصلی ترین دلیلی که تا به امروز موجب ماندگاری و نامیرایی زبان فارسی شده، وجود ادبیات غنی و ریشه دار فارسی است. اشعار رودکی، کتاب هایی، چون شاهنامه، شعر های حافظ، آثار سعدی و نظامی و دیگران که هر یک به تنهایی می توانند هویت یک ملت را بازتعریف و جاودانه کنند.

تردیدی نیست که چنین آثار ارزشمندی در خلأ پدید نیامده و یک شبه آفریده نشده اند، بلکه هر یک از آن ها بر و بازده فرهنگ و تمدنی پویا و رو به رشد بوده است. از این روست که در می یابیم هرگاه تمدنی پویا و تأثیرگذار باشد، لاجرم زبان آن قوم نیز در راستا حرکت تمدنی همان قوم بالنده خواهد شد.

فرهنگ و ادب یکی از اصلی ترین نمودار های پویایی تمدن است. نشانه های دیگر مانند علم، سیاست، نیروی نظامی و جمعیت نیز اگر همپای فرهنگ و ادب و هنر رشد داشته باشد، می توان باور داشت که تمدن آن قوم نه تنها پویاست، بلکه بر دیگر تمدن ها نیز تأثیر خواهد گذاشت و در گذر زمان بر خرده تمدن ها چیره خواهد شد و آن ها را زیر پوشش خود قرار خواهد داد.

می گویند، تمدن رو به زوال، زبان این تمدن را نیز در راستا فروپاشی قرار می دهد و اساساً پستی و نشیب یک زبان، معلول علت های گوناگونی نظیر فروپاشی سیاسی، اقتصادی، علمی، فرهنگی و هنریست.

از سوی دیگر، حرکت واپس گرای زبان نیز می تواند بر فروپاشی سیاسی، اقتصادی و علمی تأثیر داشته باشد؛ به این معنا که یک سیاستمدار برای چیرگی بر حریف نیاز به زبانی قدرتمند دارد، یک اقتصاددان برای پیروزی در عرصه اقتصادی نیاز به زبانی پویا دارد تا بتواند بر زمین بازی اقتصادی سیطره یابد و یک دانشمند برای عرضه دانش خویش باید زبانی سخته و پایدار داشته باشد تا بتواند آنچه در ذهن دارد با خط و زبان خویش انتقال دهد؛ بنابراین زبان و تمدن تأثیر متقابل بر یکدیگر دارند و البته فراموش نشدنی است که زبان سخته و پایدار و پویا نیز در ادبیات و هنر شکل می گیرد و قوام می یابد و رشد می کند. از همین روست که می بینیم سیاستمداران پیروز و دانشمندان برجسته و اقتصاددانان پیروز بر ادبیات ملی خود نیز تسلط دارند و همواره بخش عمده ای از وقت خود را صرف پرداختن به ادبیات می کنند.

فروپاشی زبان یعنی فروپاشی تمدن

در دعوا های سیاسی هم بسیار دیده ایم که سیاستمداری خام حرفی می زند و جنجالی به پا می کند و سپس می گوید از حرفی که زدم منظور دیگری داشتم و شروع می کند به شرح منظور اصلی خود که دست آخر هم نمی تواند منظور اصلی خود و آن چه را در ذهن دارد بیان کند. این نشان دهنده ضعف زبانی این سیاستمدار است که هرچه سیاست بیشتر بداند، به دلیل ضعف زبان، تخریبش بیشتر می گردد.

به هر روی، آنان که ادبیات و هنر را طفیلی اقتصاد و سیاست می دانند به کژراهه ای می فرایند که نه تن ها به نابودی و فروپاشی ادبیات و هنر می انجامد، که در زمانی نه چندان دراز به نابودی اقتصاد و سیاست نیز خواهد انجامید. اینان اگر نپذیرند که نه تن ها رشد فرهنگی بلکه رشد و توسعه در همه ابعاد وامدار رشد زبان و در نهایت وامدار ادبیات و هنر است، در گذر زمانی نه چندان دور شاهد مرگ تمدنی ملت خویش خواهند بود.

به همین دلیل است که می گوییم، صَرف بودجه برای رشد شعر و داستان و رمان و فیلم، صِرف هزینه برای سرگرم کردن تعدادی هنرمند و شاعر نیست، که ضرورت، سرمایه گذاری برای حفظ زبان تمدنی ملتی رو به جلو و بالنده است. وگرنه نویسنده و شاعر و هنرمند نیازی به تشر ندارد که تنها با کمی بی اعتنایی می توان آن ها را به کنج راند و گوشه گیر کرد و دغمرگ؛ و بعد هم با تشییع جنازه ای باشکوه و مراسم بزرگداشتی پُرسر و صدا قال قضیه را کند.

از سوی دیگر باید توجه داشت که ادبیات و هنر فقط به کار بزرگان قوم نمی آید که رونق و جریان سازی ادبیات و هنر در متن جامعه و ارتباط آن با توده مردم به ایجاد همزبانی و در نهایت همدلی میان خواص و عوام می انجامد. اگر جز این باشد و سیاستمداری ادیب سخنی بگوید که عوام نفهمند، بی تردید برداشت های اشتباه به گمراهی مردم می انجامد. وقتی مردم ندانند.

آن یکی شیر است اندر بادیه / وان یکی شیر است اندر بادیه

آن یکی شیر است که آدم می خورد / وان یکی شیر است که آدم می خورد

بی گمان مهم ترین و اصلی ترین دلیلی که تا به امروز موجب ماندگاری و نامیرایی زبان فارسی شده، وجود ادبیات غنی و ریشه دار فارسی است. اشعار رودکی، کتاب هایی، چون شاهنامه، شعر های حافظ، آثار سعدی و نظامی و دیگران که هر یک به تنهایی می توانند هویت یک ملت را بازتعریف و جاودانه کنند.

با آنان نه از شیر می توان سخن گفت: نه از بادیه. از همین روست که گاه سیاستمدار یا دانشمندی زبان دان سخنی به جا و بردار می گوید و برداشت های متفاوتی از آن سخن می گردد. این نه ضعف زبانی سیاستمدار و دانشمند که ضعف زبانی مخاطب و خواننده است که گمراهی او را در پی دارد و در نهایت به جنجال هایی می انجامد که به سادگی نمی توان آن را مهار کرد؛ بنابراین رشد جامعه نیازمند رشد ادبیات و هنر در میان توده های مردم و رونق ادبیات در متن جامعه است و تنها از این طریق می توان به پرورش زبان و فرهنگ مردم کمک کرد. پس خطر دوسویه است؛ یکی عوام زدگی مردم و دیگر خواص عوام زده که ریشه زبان را مانند موریانه می خورند و نابود می کنند.

سخن اصلی در این جا با نویسندگان و شاعران و هنرمندان است که بار اصلی حفظ و حراست از زبان فارسی را بر دوش دارند. لازمه پویایی زبان پویایی این قوم است. بدانیم که حافظ و سعدی و مولانا و فردوسی نیز غم نان داشته اند، اما غم فرهنگ و هنر و رشد و تربیت مردم بر غم نانشان چیره شده بود. بدانیم که زبان پویا و سخته شاعران و نویسندگان روزگار سپری شده مان، ریشه در بینش و نگرش عمیق و جهان نگری مبتنی بر هستی شناسی فلسفی و عرفانی و اندیشه ورزی در اعتراض به هست ها و نشان دادن باید ها بود که این آخری اگر برآمده از شناخت بن مایه های جامعه دوران نباشد، نه به اوج که به سقوط جامعه می انجامد.

پس زبان پدیده ای تجریدی از دیگر پدیده های جامعه تمدنی نیست و نویسنده باید بدون توجه به جریان های گذرای سیاسی و اجتماعی، آسیب های خواص و عوام جامعه خویش را بشناسد و با زبانی ماندگار در قالبی هنری و در زمانی تأثیرگذار عرضه کند.

همچون هوا برای نفس کشیدن

نویسنده نباید در دام زبان شلخته برخی از سیاستمداران و مدیران فرهنگی عوام زده جامعه خویش بیافتد. واژه برای نویسنده مانند هوا برای نفس کشیدن است. زیبایی زبان است که به اثر ادبی تشخص می دهد و این زیبایی در ذات زبان است. دهان زیبا با دندان سالم و پابرجای شناخته می گردد و اساساً زیبایی دهان به دندان سالم است. از سوی دیگر زبان و محتوا باید چنان در هم آمیخته باشد که خواننده حضور زبان را حس نکند. مانند دندان سالم که اصلاً حضورش احساس نمی گردد و وقتی لب به سخن باز می گردد، دائم خود را به رخ نمی کشد. پس هم باید زیبا نوشت و هم کارکرد ارجاعی زبان را فراموش نکرد.

نویسنده می تواند به زایایی زبان کمک کند. همان طور که دانش وارداتی می تواند زبان بومی را به چالش بکشد، زبان پویا و زایشگر نیز می تواند به رشد علمی کمک کند. زبان پویا زبان واژه آفرین و ترکیب ساز است و نویسنده و شاعر می توانند واژه آفرینی کنند و ظرفیت زبان را برای به کارگیری در مفاهیم علمی و انتزاعی و فلسفی افزایش دهند.

آنان که ادبیات و هنر را طفیلی اقتصاد و سیاست می دانند به کژراهه ای می فرایند که نه تن ها به نابودی و فروپاشی ادبیات و هنر می انجامد، که در زمانی نه چندان دراز به نابودی اقتصاد و سیاست نیز خواهد انجامید. اینان اگر نپذیرند که نه تن ها رشد فرهنگی بلکه رشد و توسعه در همه ابعاد وامدار رشد زبان و در نهایت وامدار ادبیات و هنر است، در گذر زمانی نه چندان دور شاهد مرگ تمدنی ملت خویش خواهند بود.

دست آخر این که نویسندگان و شاعران می توانند خط فارسی را پاس دارند و آن را متناسب با رشد زبان ارتقاء دهند. به تازگی بخش های فرهنگی پاره ای رسانه های ایران تلاش می کنند خط فارسی را خوار کنند و زبون شمارند. آنان می گویند خط ما خط عربی است و این خط برای زبان های صرفی به کار می آید، در حالی که خط امروزی ما با اندک تفاوت هایی از گذشته با نام خط پارسی شناخته می گردد و ریشه و پایه اش خط ایرانی است که ابتدا از ایران به هاماوران و سپس از آن جا به عربستان راه یافت و در سده یکم هجری در عربستان به خط کوفی مشهور شد.

اساساً یکی از دلایل ماندگاری این خط پیوستگی فارسی زبانان برای حفظ خط پارسی است. چنان که اکنون در تاجیکستان پس از پنجاه سال تغییر خط پارسی به سیریلیک، نویسندگان و شاعران و دانشگاهیان تاجیکستان در تلاشند تا بار دیگر خط پارسی را در این کشور به کار گیرند و رواج دهند. در سفری که با دوست ادیب و اندیشمندم هادی سعیدی کیاسری به تاجیکستان رفتیم، رییس کرسی زبان و ادبیات فارسی به اصرار از ما می خواست که استادانی به آن جا بفرستیم تا خط فارسی را که می گفتند خط نیاکان به دانشجویان آموزش دهند.

به هر روی هرگونه دخل و تصرف در خط پارسی تبعاتی جبران ناپذیر دارد که می تواند بر دیگر بخش های فرهنگی، سیاسی و علمی کشور تأثیر بگذارد و نگهداری و پاسداری از زبان و ادبیات پارسی باینده یکایک پارسی زبانان، به ویژه نویسندگان و شاعران پارسی زبان است که همگی پور فردوسی پاکزادند که گفت:

جهان کرده ام از سخن، چون بهشت / از این بیش تخم سخن کس نکشت

بسی رنج بردم در این سال سی / عجم زنده کردم بدین پارسی

چنان نامداران و گردن کشان / که دادم یکایک از ایشان نشان

همه مرده از روزگار دراز / شد از گفت: من نامشان زنده باز

بنا های آباد گردد خراب / ز. باران و از تابش آفتاب

پی افکندم از نظم کاخی بلند / که از باد و باران نیابد گزند

بدین نامه بر عمر ها بگذرد / بخواند هر آن کس که دارد خرد

نمیرم از این پس که من زنده ام / که تخم سخن را پراکنده ام

هر آن کس که دارد هش و رأی و دین / پس از مرگ بر من کند آفرین