رهاورد ما برای سلامت؛ دستاوردهای فناورانه ملی یا پارچه پیژامه! - شاتر عکاسی

یادداشت دکتر بیت اللهی به شرح زیر است؛

امروز دنیا شاهد دستاوردهای خیره کننده گوناگون کشور ما در عرصه فناوری های پیشرفته است. از جمله این حوزه ها فناوری نانو ایران است که هم در حوزه تولید علم (رتبه چهارم در تولید مقالات علمی با بیش از 11000 مقاله علمی در سال 2019 با فعالیت حدود 100 دانشگاه که مجموعاً حدود 80000 مقاله ISI تا به امروز منتشر نموده اند) و در عرصه صنعتی و تولید محصولات (با عرضه نزدیک به 700 محصول صنعتی دارای تاییدیه توسط حدود 300 شرکت دانش بنیان و صنعتی در صنایع مختلف شامل حوزه بهداشت و دارو) و همچنین رسوخ فناوری نانو در بیش از 15 صنعت مختلف شامل خودرو، شیمیایی، ساختمان، داروسازی، انرژی، بهداشتی و.... دستاوردها و جایگاه منحصر بفردی را در دنیا به دست آورده است. همچنین 207 نوع تجهیزات پیشرفته آزمایشگاهی اکنون در کشور ما توسط شرکتهای ایرانی تولید می گردد که پشتوانه کلیدی برای صنعت نانو کشور است.

علاوه بر این انتشار بیش از 109 استاندارد داخلی و راهبری 7 استاندارد بین المللی در کمیته استاندارد ISO برای حمایت از صادرات شرکتهای ایرانی به بازار دنیای نقش مهمی دارد و سهم حدود 10 درصدی ایران در تدوین استانداردهای بین المللی در کنار کشورهای آمریکا، چین، ژاپن و کره جنوبی در تاریخ تدوین استانداردهای بین المللی در ایران بی نظیر بوده است و نشان از این دارد که ایران اکنون صاحب صنعت و فناوری پیشرو نانو می باشد. اینها نتیجه یک برنامه جامع، چابک، و جهادی در ستاد فناوری نانو در یک مدت نسبتاً کوتاه بوده است که امروز ایران در تصمیم گیری های بین المللی علی رقم تحریم ها و فشارها حضور داشته و دعوت می گردد.

تاسیس بیش از 10 پایگاه صادراتی در کشورهای خارجی و صادرات محصولات نانو به بیش از 45 کشور نتیجه چنین برنامه ریزی و اجرای پیگیرانه و جدی آن بوده است.

این برنامه با آموزش و جهت دهی به دانش آموزان در بیش از 90 پژوهشسرای مجهز به تجهیزات ساخت ایران توانمندسازی نسل آینده و ایجاد باور به خوداتکایی در آنها را نیز هدف گرفته است.

این روینمودها و دستاوردهای آن پیام جدیدی را برای آینده کشور مخابره می کند. اما سوال این است که آیا این پیام توسط کسانی که اهرم تصمیمات و منابع را در دست دارند دریافت شده است؟ وقتی این پیشرفت ها و دستاوردهای مبتنی بر برنامه و هدفمند در حوزه نانو با برخی روینمودها در سازمانهای گره خورده با بروکراسی کشور مقایسه گردد، تفاوت ها بیشتر آشکار می گردد. وقتی می بینیم بعضاً جلسات و وقت مدیران ارشد کشور به کمبود کالاهایی مثل گوشت یا مرغ یا تخم مرغ صرف می گردد متاسفانه این تصور حاصل می گردد که بخش مهمی از بدنه مدیریتی کشور جز به روزمرگی و راه چاره های کوتاه مدت اشتغال دیگری ندارند.

وقتی توجه کنیم که امروزه داروی ضد سرطان نانویی کشور که توسعه آن کمتر از یک دهه قبل شروع شده به خارج از کشور صادر می گردد و این دستاورد را با شرایط اسفبار صنعت خودرو کشور با شش دهه سابقه مقایسه کنیم، تفاوت روینمودها و برنامه ها بهتر مشخص می گردد.

به واقع آنچه از مدیران کشور انتظار می رود این است که به جای دعواهای جناحی و بازی اتهام زنی به یکدیگر، دستاوردهای مثبت موجود و مسیرها و روینمودهای رسیدن به آن را مورد توجه و بررسی و ارزیابی قرار دهند تا شاید با برنامه ریزی و اقدام به جا و اتخاذ روینمودهای جدید در این جهت بتوان کشور را از معضلات موجود رهایی بخشید. اگر این کشتی به گل نشسته بوروکراسی زده مدیریتی کشور با همین جهت گیری های فعلی آن توان حرکت داشت لازم نبود اکنون مدیران رتبه بالای کشور یا کنندگان مجلس ما جلسات خود را به حل معضلات موردی مثل کمبود مرغ و تخم مرغ اختصاص دهند.

ستاد نانو با ایجاد یک اتاق فکر تخصصی غیرجناحی و غیروابسته، و با اعمال سیاستهای راهبردی تشویقی و صرف منابعی دهها برابر کمتر از کشورهای رقیب، کمک نموده است تا ظرفیت ها و توانمندیهای بی انتهای دانشمندان و متخصصین این کشور نگاه دنیا را به خود خیره نماید. امیدوارم ما تحقق این آرزوها و پیشرفت ها را در سطح کلان و در کل کشور و در تمام بخشها ببینیم که البته لازمه آن از دست ندادن فرصتهای پیش رو است.

اکنون به موضوع اصلی که عنوان این مقاله به آن اشاره دارد می پردازم.

اینجانب علی بیت الهی استاد دانشگاه علم و صنعت ایران و مشاور ارشد ستاد فناوری نانو در حوزه استانداردسازی بین المللی افتخار داشته ام بعنوان یک عضو کوچک خود را وقف توسعه این فناوری پیشرفته در راستای پیشرفت ایران عزیز کنم و قصد دارم نکاتی را در مورد موضوع مقابله با ویروس کووید 19 و به ویژه نقش ماسکهای مبتنی بر نانوفناوری بیان کنم و در انتها این یادداشت پیشنهاداتی برای وزارت محترم بهداشت و معاونین و مشاوران محترم که شبانه روز درتلاش برای خدمت رسانی به مردم عزیز ایران هستند ارایه می کنم.

لازم می دانم قویاً تاکید کنم که به هیچ وجه در این مقاله قصد کوچک وانمود کردن زحمات این عزیزان وجود ندارد بلکه پیشنهاد اصلاح برخی روینمودها و مسیرها، به ویژه برای حفاظت بیشتر از پرسنل از جان گذشته بخش سلامت در کشور مطرح است. با شروع شیوع ویروس کووید 19، ستاد فناوری نانو با یک تصمیم سریع و اقدامات شبانه روزی و جهادی همه دست اندرکاران مبازره با این بیماری را با توانمندی مبتنی بر فناوری نانو در دستور کار قرار داد.

در نتیجه این تلاش ها تولید انواع محصولات شامل محصولات ضدعفونی کننده با ماندگاری بالا بر روی سطوح و افزایش تولید ماسک های مبتنی بر نانو بوده است.

این ماسک ها ابزاری مناسب برای کند کردن فرایند گسترش بیماری بوده و سازمان بهداشت دنیای نیز بر استفاده از ماسکهای با کیفیت مناسب تاکید نموده است.

از ده سال پیش پیرو حمایت ستاد نانو از دانشمندان و شرکتهای دانش بنیان این حوزه، با دستیابی به فناوری پیشرفته الکترواسپینینگ، توسعه و تولید نسل جدیدی از ماسکهای مبتنی بر فناوری نانو در کشور ممکن شد در حالی که غیر از ایران تنها کشورهای صنعتی مثل کره جنوبی و آمریکا دارنده این فناوری هستند.

در این روش الیاف با ضخامت نانومتری بر روی یک زیرپایه نشانده شده و توری با حفره های با قطر 10 تا 20 نانومتر در سطح ایجاد شده و ویروس ها، میکروب ها و ذرات ریزی که ویروس ها ممکن است روی آنها سوار شده باشند در این توری به دام می افتند و این در حالی است که تنفس از داخل این ماسک ها به راحتی و بدون مشکل انجام می گیرد. بازده این ماسک ها از 95 تا 99 درصد بنا بر تکنیک ساخت متفاوت است.

ستاد نانو پس از چهار سال تلاش در کمیته 229 سازمان استاندارد دنیای ایزو، استانداردی (ISO/TS21237:2020) را مربوط به این نوع فیلترها هم با کاربرد در حوزه سلامت و هم در حوزه خودرو در سطح بین المللی به انتشار رسانید که خود افتخاری برای کشور محسوب می گردد تا این محصول و تکنولوژی توسعه یافته توسط دانشمندان کشور بتواند راه خود را به بازارهای دنیای نیز باز کند.

ظرف چند سال گذشته ده دستگاه از تجهیزات تولید مدیای این ماسک نانویی به کشور چین صادر شده و همچنین کره جنوبی نیز از دیگر خریداران این تجهیز ساخت ایران بوده است و کشورهای دیگر نیز تقاضای خرید دارند.

اما قبل از شیوع کووید تولید ماسک نانویی در کشور زیر 20000 عدد در روز بود، در حالی که امروز با حمایت ستاد نانو و سرمایه گذاری قابل توجه نهادهای دیگر ظرفیت تولید روزانه تا بیشتر از 500 هزار ماسک نانویی حاصل شده که با هدف حمایت از جان برکفان حوزه سلامت و مردم اجرا شده است.

اما جای بسی تاسف است که به علت برخورد غیرکارشناسی و غیر علمی در وزارت بهداشت به جای اجباری کردن استفاده از ماسکهای n95 و n99 که می تواند نجات بخش کادر خدمت گذار درمانی باشد و توان تولید 500 هزار در روز این ماسک ها نیز مشکل تامین را حل نموده است، روبرو با حقایق تلخی می شویم.

برادر عزیز و خدمت گذار ما جناب دکتر حریرچی بعنوان سخنگوی معتبرترین نهاد موجود برای تامین سلامت مردم، در رسانه ملی (مورخ 21 تیر 1399) به مردم توصیه کرد که پارچه ای از جنس پیژامه استفاده نموده و در آن دستمال کاغذی سه لایه قرار دهید و این راه چاره برای محافظت شما کفایت می کند. برای ارزیابی این گفته دو تصویر میکروسکوپی در زیر آورده شده است.

مقایسه تصاویر میکروسکوپ الکترونی از سطح مقطع دستمال کاغذی (سمت راست) و ماسک نانویی (سمت چپ). چنانچه در تصاویر مشخص است که قطر حفرات در دستمال کاغذی حدود 50 میکرومتر است در حالی که در ماسک نانویی قطر حفرات کمتر از 100 نانو متر است.

در شکل سمت راست، تصویر میکروسکوپ الکترونی از مقطع دستمال کاغذی و در تصویر سمت چپ از مقطع ماسکی که از نشاندن نانوالیاف روی یک مدیا ساخته شده نمایش داده شده است و از خوانندگان محترمی که ممکن است هیچ تخصصی در این زمینه نداشته باشند می خواهم که خود قضاوت کنند که پارچه معمولی یا یک دستمال کاغذی با حفرات 50 میکرومتری چگونه می تواند مانع ورود ویروس با اندازه حدوداً 120 نانویی گردد. بعد از این صحبت، بارها در برنامه های مختلف خانمی از طرف وزات بهداشت، در حالی که پرچم وزارت بهداشت در پشت ایشان نصب شده بود به مردم آموزش می داد که چگونه پارچه معمولی را به ماسک تبدیل کند.

اگر این رویکرد در ابتدای شیوع ویروس به دلیل نبود ماسک توجیه داشته است (هر چند که یک راندمان 40 درصدی هرگز قابل مقایسه با 95 تا 99 درصدی نیست و هرگز با هیچ توجیهی نمی توان سلامت مردم را به راه چاره های نامطمئن سپرد)، اما بعدتر که تولید ماسک به لطف خداوند به اندازه کافی در کشور انجام می گردد چه توجیهی برای ادامه فرایند قبلی وجود داشته است؟ چرا ماسکهای تست نشده و بی کیفیت داخلی و خارجی بازار را اشباع نموده است اما ماسکهای n95 و n99 تولید شرکتهای دانش بنیان داخلی به دلیل عدم توجه و تبلیغ منفی انجام شده خواستار ندارد.

آیا نتیجه این رویکرد لطمه همزمان به سلامت مردم و همچنین آینده بخش دانش بنیان کشور نیست؟ این در حالی است که این شرکتها از صادرات کالای خود به دلیل نیاز داخل منع می شوند و البته هر فناور ایرانی آرزوی آن را دارد که ابتدا مردم میهن خودش از مزایای محصول او بهره ببرند. اما واقعیت تلخ تر این است که طبق مشاهده شخصی اینجانب حتی در مجهز ترین بیمارستان های پایتخت پرستاران و کادر پزشکی از ماسکهای بی کیفیت استفاده می کنند و شنیده می گردد که به توصیه وزارت بهداشت نیاز به استفاده از ماسکهای n95 و n99 حتی در محیط بیمارستانی نیز وجود ندارد و استفاده از هر نوع ماسک در دسترس تایید می گردد.

مسئولان ستاد فناوری نانو بنا به احساس مسئولیت و برای جلوگیری از تداوم این رویه اشتباه به وزارت بهداشت مراجعه کردند که متاسفانه بی نتیجه بود. من بعنوان مرجعی بر ادعای خود خوانندگان محترم را به مقالات متعدد علمی در مراجع معتبر بین المللی (از جمله در منبع شماره [1]) ارجاع می دهم تا احتمال هر گونه سوگیری شخصی را رد نموده و بر مبنای مطالعات معتبر علمی قضاوت گردد. من به خود اجازه نمی دهم در حوزه تخصصی برادر زحمتکش و صدیق خود جناب دکتر حریرچی اظهار نظر نمایم و به همین ترتیب استدعا و انتظار داشتم ایشان و البته در واقع وزارت بهداشت قبل از اظهار نظر در مورد موضوعی مثل ماسک و انواع آن و کارنمودهای آنکه می تواند به بهای جان یا درگیر بیماری شدن تعداد زیادی از مردم و پرسنل خدوم درمانی تمام گردد، از دانشمندان و متخصصینی که عمری را در این حوزه سپری نموده اند نظرخواهی می کردند.

من به جمله ای از خود جناب دکتر حریرچی استناد می کنم که جان مردم را نمی توان به شوخی گرفت. ما شاهدیم که چگونه ایشان و جناب وزیر و تمام پرسنل وزارتخانه شبانه روز در مبارزه با این معضل ملی و بین المللی می کوشند و به همین جهت است که توصیه به استفاده از پارچه پیژامه و دستمال کاغذی به جای استفاده از فناوری پیشرفته ایرانی که با قیمت نازل در اختیار پرسنل درمانی و حتی مردم قرار گرفته به هیچ وجه توجیه نداشته و ندارد. به ویژه پافشاری وزارت بهداشت بر این موضع در شرایط فعلی جای سوال دارد. اگر جان فرزند هریک مسئولان مملکتی در خطر باشد مطمئناً بهترین راه چاره و بعنوان مثال بهترین روش محافظت در مقابل سرایت را توصیه و استفاده خواهند کرد، پس چگونه می توانیم با توصیه به راهنمودهای نامطمئن از نوعی که ذکر شد مردم را بسوی در معرض خطر قرار دریافت بیش از پیش هدایت کنیم.

در انتها، راه چاره پیشنهادی اینجانب اجباری کردن استفاده از ماسکهای n95 و n99 درمانی با برندهایی است که مجوز کیفیت یا همان نشان سیب سلامت را از خود وزارت بهداشت دریافت نموده اند. در حالی که FDA برخلاف تمام رویه های پیشین خود به دلیل فوریت موجود مجوزهایی در زمان بسیار کوتاه به محصولات جدید داده است چرا نباید چنین رویه ای البته با رعایت تمام ملاحظات سلامت مردم، در وزارت بهداشت ما در پیش گرفته گردد. آیا نمی گردد در مورد همین ماسک که بعنوان ارزان ترین، در دسترس ترین و موثرترین روش کند کردن شیوع بیماری کووید 19 مطرح است، جمعی از دانشمندان و صاحبنظران گرد هم آورده شده و در عرض چند ساعت به یک تصمیم درست و منطقی برسند که مبنای اظهار نظرها و توصیه و رویه های وزارتخانه قرار گیرد. متاسفانه عدم اتخاذ یک رویکرد صحیح منجر به این شده است که حتی در محیطهای درمانی از ماسکهای غیراستاندارد و بدون کارایی مناسب استفاده گردد و حتی در برخورد با این عزیزان مشاهده می گردد که آموزش و اطلاع رسانی کافی به کادر درمانی در این خصوص صورت نگرفته است و از وجود ماسکهای با کارایی بالاتر اظهار بی اطلاعی می کند.

در هر حال ستاد فناوری نانو نیز با توجه به مسئولیت و ماموریت خود ضروری می بیند این موضوع را با وزارت بهداشت و دیگر نهادهای مسئول در کشور و همچنین افکار عمومی تا حصول نتیجه مطلوب که همان اطمینان حاصل کردن از استفاده به جا و ضروری از فناوری های ملی در جهت سلامت مردم و کادر درمانی است پیگیری کند. امیدوارم عزیزان خدمت گذار در وزارت بهداشت این یادداشت را بعنوان توصیه برادرانه به استفاده بیشتر از نگاه کارشناسی و علمی در یک حوزه کلیدی قلمداد کنند و ضمن تشکر صمیمانه از تمامی زحمات ایشان برای همگی ایشان آرزوی پیروزیت دارم.

امید است همگی در مبارزه علیه این بیماری و عوارض و پیامدهای آن پیروز شویم.

دکتر علی بیت الهی

مشاور ارشد حوزه استاندارد ستاد فناوری نانو