اگزیستانسیالیسم یا اصالت بشر چیست؟ - شاتر عکاسی

مکتب اگزیستانسیالیسم به زبان ساده

سرویس عمومی - طبق باور اگزیستانسیالیست ها زندگی بی معناست مگر اینکه خود شخص به آن معنا دهد؛ این بدین معناست که ما خود را در زندگی می یابیم، آنگاه تصمیم می گیریم که به آن معنا یا ماهیت دهیم. همان طور که سارتر گفت ما محکومی به آزادی هستیم. یعنی انتخابی نداریم جز اینکه انتخاب کنیم و بار مسئولیت انتخابمان را به دوش کشیم. برخی مواقع اگزیستانسیالیسم با پوچ گرایی اشتباه گرفته می شود. در حالی که با آن متفاوت است. پوچ گرایان عقیده دارند که زندگی هیچ هدف و معنایی ندارد در حالی که اگزیستانسیالیست ها بر این باورند که انسان باید خود معنا و هدف زندگی اش را بسازد.

اگزیستانسیالیسم یعنی چه؟

اگزیستانسیالیسم یا هستی گرایی اصطلاحی ست که به کارهای فیلسوفان مشخصی از اواخر صده نوزدهم و اوایل قرن بیستم اعمال می شود که با وجود تفاوت های مکتبی عمیق در این باور مشترک اند که اندیشیدن فلسفی با موضوع انسان آغاز می شود نه صرفاً اندیشیدن موضوعی. در هستی گرایی نقطه آغاز فرد به وسیله آنچه نگرش به هستی یا احساس عدم تعلق و گم گشتگی در روبرو با جهانی به ظاهر بی معنی و پوچ خوانده می شود مشخص می شود.

وجوه مشترک اگزیستانسیالیست ها

همه متفکران مکتب اگزیستانسیالیسم، به گونه ای واحد نمی اندیشند و اگر در طرح پرسش نیز به یکدیگر نزدیک باشند، در پاسخ ها به سوال ها در حوزه های متفاوت، گوناگون می اندیشند. اما وجوه مشترکی در اندیشه این متفکران یافت می شود که متفکران متعدد از کشورهای مختلف و با نگاه های گوناگون را بتوان اگزیستانسیالیست نامید. از وجوه مشترک مدافعان این مکتب عبارتند از:

اول - تقدم وجود بر ماهیت: بحث اصالت وجود و اصالت ماهیت و تقدم هر کدام بر دیگری از مباحث قابل توجه فلسفی است. اما چنانکه اشاره شد در این مکتب وجود اصالت داشته و وجود بر ماهیت تقدم دارد. در توضیح تقدم وجود، سارتر توضیح می دهد که این عبارت بدان معنی است که بشر، ابتدا وجود می یابد، متوجه وجود خود می شود، در جهان سر برمی کشد و سپس خود را می شناساند، یعنی تعریفی از خود به دست می دهد. پس اگر تعاریف، حد وجود را شناسانده و مربوط به ماهیت وجودات است، چنین تلاشی متأخر از وجود شکل می گیرد.

دوم - درونگرایی: بشر نه فقط آن مفهومی است که خود در ذهن دارد، بلکه همان است که از خود می خواهد. آن مفهومی است که پس از ظهور در عالم وجود، از خویشتن عرضه می دارد. همان است که پس از جهش به سوی وجود از خود می طلبد. هیچ نیست، مگر آنچه از خود می سازد. از این روست که اگزیستانسیالیست ها منتقد تفکر برونگرایانه (یعنی نحوه تفکری که به هر چیزی از بیرون و به روش عینی نزدیک می شود) بوده و معتقدند که با این روش هم واقعیت متعالی دور از دسترس می ماند زیرا پرسش چرا؟ را در باب امور اساسی هرگز نمی توان پاسخ گفت و هم با تفکر برونگرایانه نمی توانیم احکام ارزشی معتبر صادر کرده یا حتی ارزش ها را درک کنیم و هم...

سوم - اصل انتخاب و آزادی: از مباحث مهم فلسفی و کلامی اصل آزادی انسان ها و حدود اختیار آدمیان است. شاید هیچ مکتبی به اندازه اگزیستانسیالیسم بر روی آزادی و انتخاب آدمی، تکیه و تأکید نداشته است. این متفکران معتقدند که همه چیز را می توان انتخاب کرد، مگر انتخاب نکردن را. به عبارت دیگر، حتی انتخاب نکردن نیز خود، نوعی انتخاب کردن است.

چهارم - اوضاع و احوال حدی: اگر اهتمام اساسی اگزیستانسیالیست ها بر وجود و خود است و شناخت بیرونی نیز کافی نیست، آنها معتقدند که در زندگی یکنواخت، انسانها خود را نمی شناسند و از این رو باید یک واقعه استثنایی رخ بدهد تا خود را بشناسیم. یاسپرس، چهار چیز را به عنوان اوضاع حدی معرفی کرده است: احساس نزدیکی به مرگ، احساس گناه، احساس ناامیدی، و حالت اضطراب و برخی دیگر تجربه عشق، را نیز بر موارد یادشده افزوده اند.

پنجم - دلهره (دلشوره): اگزیستانسیالیست ها با صراحت اعلام می کنند که بشر یعنی دلهره و این پدیده دائمی است. از این رو که انتخاب من، فی نفسه امری است دائمی. دلهره، عبارت از فقدان هرگونه توجیه و در عین حال وجود احساس مسئولیت در برابر همگان می باشد. عقیده هایدگر در تفاوت عمده میان دلشوره و دیگر احوال مرتبط با آن (مانند ترس) این است که دلشوره ظاهراً هیچ متعلق خاصی ندارد، چنانکه ترس دارد. در دلشوره موقعیت خاص و معینی نیست که منکشف می شود، بلکه کل موقعیت انسان به منزله موجودی افکنده شده در جهانی که در آنجاست و باید باشد منکشف می شود. دلشوره، حالت اصلی شمرده می شود و تناهی ریشه موجود (انسان) را بر او معلوم می نماید.

ششم - نفی عقل: مکتب اگزیستانسیالیسم، به عنوان یک مکتب عقل گریز و حتی عقل ستیز قلمداد شده است و روش شناخت نسبت به بسیاری از مسایل را شهودی می داند و چنانچه اشاره شد این شناخت نیز در اوضاع و احوال حدی و در شرایط خاص منوط به دلهره رخ می نماید.

دلهره و اضطراب اگزیستانسیالیسم ها

کی یر کگور در یادداشت­های روزانه می ­نویسد: هولناک ­ترین چیزی که به انسان عطا شده حق انتخاب و آزادی است. وقتی معتقد باشیم که ما خود، خود را می ­سازیم، وقتی معتقد باشیم که بشر در آزادی کامل به سر می ­برد و مسئول همه انتخاب هایی است که انجام می دهد، خواه ناخواه به دلهره خواهیم افتاد.

ما در همه اوقات شبانه روز در حال انتخاب و تصمیم گیری هستیم. از این رو همواره پروای درستی انتخاب هایی را داریم که انجام می دهیم. آندره ژید که از نویسندگان اگزیستانسیالیستی است در مقدمه مائده های زمینی می نویسد: انتخاب همواره برای من مشکل ترین کار ممکن بوده و هست. انتخاب کردن در نظر من به معنی برگزیدن چیزی نیست که انتخاب می ­کنم بلکه به معنی از دست دادن چیزهایی ست که بر نمی ­گزینم.

در واقع در آثار همه فلاسفه این مکتب می توانیم به گونه ­ای ردپای این مفهوم را مشاهده کنیم. کی یر کگور از آن با عناوین دلشوره و ترس و لرز یاد می ­کند. سارتر با عبارت تهوع سعی در اشاره به آن دارد، گابریل مارسل با کلمه بی قراری و دیگران با کلماتی نظیر دلهره و بیم و ... . غلط انداز بودن این مفهوم باعث شده تا سارتر برای جلوگیری از سوء برداشت از آن، تاکید کند که مراد از این دلهره دلهره ای نیست که به گوشه­ گیری و اجتناب از عمل می انجامد بلکه مراد دلهره ای ست ساده که تمام کسانی که تا به حال در زندگی مسئولیتی را داشته­ اند آن را می شناسند. دلهره مانع عمل و تصمیم گیری نیست بلکه بر عکس شرط لازم آن است.