آشنایی با یخدان های معروف کرمان - شاتر عکاسی

شاید کمتر کسی بداند که تهیه و توزیع و انبار آب و حتی فراوری یخ در کرمان به هم پیوسته و دارای مکانیزم کاملا مشخصی بوده است.

کرمانی ها در زمانی که هنوز برق هم اختراع نشده بود یخچال اختراع کردند و با استفاده از خشت و گل و البته بناهای بسیار بزرگ که همچنان بسیاری از آنها در شهر کرمان پابرجا هستند سازه هایی ساختند که یخ را در اوج گرمای طاقت فرسای تابستان کویر نیز در خود نگاه می داشت.

برای تامین آب این یخچال های خشت و گلی عظیم، آب از طریق قنات ها به انتهای یخدان راهنمایی می شد و همواره چند نفر کارگر در این یخچال ها در حال فعالیت بودند.

نوک این ساختار مخروطی شکل به گونه ای ساخته می شد که حداقل میزان تابش آفتاب را جذب کند و در اطراف این مخروط دیوارهای بلندی احداث می شود که با وزش باد و استفاده از سایه ایجاد شده دمای هوا را به صورت محسوس کاهش می داد.

این یخدان ها در تابستان ذخیره گاه یخ و در زمستان محل تهیه یخ منطقه بودند. این منطقه کویری با یخدان هایش بسیار جالب توجه برای گردشگران است.

مردم کرمان با استفاده از ابداعات و ابزارهای بی نظیر به نام قنات، حفر کانال در عمق زمین، ساخت آب انبارها و یخدان ها برای خودشان شرایط بهتری را فراهم آورده بودند.

عناصر تشکیل دهنده یخدان ها

مخزن، حصار، استخر و چالة یخ. پلان مخزن دایره شکل است که گنبدی از نوع بَستو بر روی آن احداث نموده اند. حصار آن نسبتاً بلند و 12 متر ارتفاع دارد. مصالح بنا خشت خام و ملات گل است.

در کرمان همچنین یخدان هایی در حومه شهر بود که در ایام یخبندان زمستان، آب در استخر کنار آن می ریختند و آب یخ می بست. صبح زود یخ ها را می شکستند و داخل یخدان می ریختند تا پر می شد. آن زمان در آن را می بستند و در تابستان باز و یخ داخل آن را به بازار می آوردند و در برخی سال ها که زمستان، یخ نمی بست زندگی برای مردم سخت می شد.

یخدان مؤیدی در استان کرمان؛ بزرگ ترین یخدان خشتی ایران و دنیا

یخدان مؤیدی که از آثار تاریخی شهر کرمان است معروف ترین یخدان منطقه است. ارتفاع این یخدان حدود 20 متر است و دلیل این ارتفاع برای خنک نگه داشتن کف یخدان بوده است. این مرکز یکی از مهم ترین و حیاتی ترین مراکز شهر کرمان به شمار می رفته است و در تاریخ 2 آبان 1378 با شماره ثبت 2437 به عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

مؤیدی نام محله ای در شهر کرمان است و شامل بخشی از زمین ها و قنات قدیمی واقع در محدوده میدان تختی و خیابان های خورشید و ابوحامد است. این بنای ارزشمند در اواخر دوره صفویه ساخته شد و نام آن مؤیدی است و چون قنات مشهور به قنات مؤیدی آب آن را تأمین می نموده به یدان مویدی معروف است.

قدیمی های کرمان می گویند که در ساعات ابتدای صبح های تابستان فالوده فروش های کرمانی در سایه یخچال ها فالوده درست می کردند و به مردم می فروختند، هنوز هم مردم کرمان از سایه یخدان مؤیدی کرمان استفاده می نمایند و این بنا یکی از بزرگ ترین تفرجگاه های کرمان است.

اتاقک های اطراف این بنا که متاسفانه در سال های اخیر کاربرد غیر متناسبی نیز پیدا نموده است به گونه ای احداث شده که در تابستان خنک و در زمستان گرم است.

نحوه تهیه یخ این یخچال بسیار جالب و از این قرار بوده که در پشت دیوارهای بلند و قطور آن سطوحی صاف تعبیه می کردند که در شب های زمستان به طور یکنواخت روی آن قرار می گرفت و در سرمای شدید زمستان یخ می بست. این دیوار بلند در طول روز از تابش آفتاب بر روی آب های منجمد شده قبلی جلوگیری می کرد. در صورتی که در شرق و غرب کمی آفتاب بر روی سطوح یخ گیری می تابید آن وقت در این نقاط هم دیوارهای جانبی بنا می کردند.

مقدار آبی که هر شب روی توده های منجمد از یخ های قبلی راهنمایی می شد تا حدودی بود که سرمای یک شب بتواند آن را منجمد سازد یا به عبارت دیگر ارتفاع آب روی سطوح یخ گیر از چند سانتی متر تجاوز نمی کرد. این شرط فنی به خوبی می رساند که یخچال سازان مجبور بودند با کمال دقت سطوح یخ گیری را طراز نمایند.

پس از آن تقریبا قطر یخ به 30 تا 40 سانتی متر می رسید، یخ ها را قطعه قطعه نموده و به داخل منابع یخ که به مثابه همان آب انبارهای مدور تعبیه شده بود و در مجاورت سطوح یخ گیری قرار داشت می ریختند و انبار می کردند.

در کف انبار یخ، یک یا چند چاه پیش بینی شده بود تا آب هایی که احتمالا در فصل گرما از آب شدن یخ ها بوجود می آمد از کف انبار دور شود و روی هر طبقه از یخ ها مقداری کاه می ریختند تا از چسبیده شدن آنها به یکدیگر جلوگیری شود این مخازن یخ دارای دو راهرو بودند که یکی برای انباشتن یخ ها پس از تهیه بکار می رفت و دیگری برای بیرون آوردن آن در فصل تابستان.

بقیه یخدان ها این شهر به طور کامل از بین رفته اند و چیزی از آنها باقی نمانده است.

دیگر یخدان های معروف کرمان عبارتند از:

یخدان زریسف

یخچال زریسف نیز مربوط به دوره قاجار است و در کرمان در خیابان زریسف واقع است.

یخدان لنگر ماهان

این یخدان در خارج روستای لنگر در پنج کیلومتری شمال شرقی ماهان و در دوره قاجاریه بنا شده است و در ساخت آن خشت، کاه گل و قلوه سنگ بکار رفته است. یخدان لنگر ماهان در سال های گذشته به علت بارش برف و باران آسیب دید که از سال گذشته عملیات مرمت آن در 2 فاز در حال انجام است.

یخچال حاج آقا علی رفسنجان

یخچال حاج آقاعلی در روستای عباس آبادحاجی در شش کیلومتری شمال رفسنجان واقع شده و قدمت بنا به دوره قاجار باز می شود. مصالح ساختمانی بکار برده شده در این یخدان شامل خشت، اندود کاهگل، آجر و قلوه سنگ (در چاله یخ) است که در حال حاضر متروکه و کاربری خاصی ندارد.

یخچال کبوترخان

یخچال کبوترخان رفسنجان در روستای کبوترخان در 23 کیلومتری شرق رفسنجان واقع شده و ساختمان آن مربوط به دوره ساسانی است.