چگونه ونگوگِ منزوی به ونگوگِ نابغه تبدیل شد؟ - شاتر عکاسی

در شرح پشت جلد این کتاب آمده است: ون گوگ تجسم چیزی فراتر از گرایشی هنری است. او تجسم الگوی تازه ای از هنرمند به شمار می آید. از زمان ون گوگ به بعد، نگاه معمول به آفرینش هنری تغییر نموده است. این شخصیت یکتا در حالی مطرح شده که همان اجتماعی به او علاقه مند شده که پیش تر وی را گرفتار نموده بود. اما اجتماع نیز بدین وسیله دگرگون شده است. پرسش کتاب حاضر این است که ون گوگ چطور قدیس شد؟ ناتالی انیک، پژوهشگر نامدار حوزه جامعه شناسی هنر، این رویداد را در شش مرحله آنالیز نموده است: کار ون گوگ به معما و زندگی اش به افسانه و تقدیرش به رسوایی بدل شد، نقاشی هایش را به فروش گذاشتند و به نمایش درآوردند، و مکان هایی که رفته بود و اشیایی که لمس نموده بود به یادگاری بدل شد.

ون گوگ نه فقط به تاریخ هنر و نقد، که موضوعشان برساخت عظمت هنری است، بلکه به همان میزان به تاریخ دین تعلق دارد، که کارش آنالیز برساخت ایثارگرانۀ عظمت است؛ به سنت زندگی نامه نویسی و قدیس نگاری مربوط است، که قصدش واکاوی نظام های تحسین و قهرمان سازی است؛ به روان پزشکی، روان شناسی و انسان شناسی مرتبط است، که موضوع کارشان انحراف و یکتایی است؛ به اقتصاد تعلق دارد، که پولی سازی ارزشِ منتسب به اثر را وا می کاود؛ و دست آخر به جامعه شناسی دین هم بی ربط نیست که در مورد منزلت یادگاری ها، زیارت و تاوان یا کفاره تحقیق می نماید.

اِنیک معتقد است موضوع درک نشدنِ ون­گوگ میان عموم افسانه است و حقیقت ندارد. اختلاف بین این موضوع و استقبال واقعی منتقدان از ون­گوگ را می­ توان بر حسب تفاوت بین این دو سطح تبیین کرد؛ یعنی نگاه عوام و منتقدان به ون­گوگ. با این ملاحظه که ردپای فعالیت منتقدان به ­ناگزیر در روزنامه ­ها و بسترهای تخصصی به ­جا می ماند و برعکس، نظر عامۀ مردم چنان گفتاری شفاهی است که به زحمت به آیندگان منتقل می­ گردد. ازاین رو نویسنده نقدهای چاپ­ شدۀ آن موقع را با ظریف ­ترین جزئیات تحلیل می­ کند؛ اما در مقام مورخ نمی­ تواند به ادراک­ ها و قضاوت­ های عادی که در هیچ گفتمان معتبری نمی ­گنجند دسترسی داشته باشد.

این اثر طی سه بخش به آنالیز ونگوگ و شکوه او می­ پردازد: انحراف، احیا: از سکوت تا هرمنوتیک، افسانۀ باشکوه. آشتی: ون­گوگ بر برابر ونسان، دیوانگی و ایثار. زیارت: پول به مثابه ابزار تاوان، نگاه به مثابه ابزار تاوان، حضور به مثابه ابزار تاوان. درنهایت در بخش نهایی به نتیجه گیری درمورد نظام هنری ونگوگ می­ پردازد.

سخن گفتن از اینکه ون­گوگِ متوفی سال 1890 چگونه به همان ونگوگی تبدیل شد که در دهۀ 1990 او را گرامی می­ دارند، کافی نیست. نام آشنای ونگوگ همیشه تصاویر خاصی را در ذهنمان مجسم می­ کند: هنرمندی باعظمت و مقهور دیوانگی، گل­ های زنبق و آفتابگردان، شب ­های پرستاره، قیمت سرسام ­آور نقاشی­ هایش و غیره. امروزه این تصاویر آنقدر رایج ­اند که به ندرت به مخیلۀ کسی خطور می ­کند تصویر رایج ونگوگ و مؤلفه ها و منشأ آن را به پرسش بگیرد. اما کتاب حاضر چنین قصدی دارد. چنانچه در قسمتی از پیشگفتار این کتاب می­ خوانیم: با ردگیری برساخت افسانۀ ونگوگ، به ترتیب زمانی و به لحاظ درون­مایه کشف می کنیم که چگونه انسانی به نام ونسان ونگوگ به تدریج به چهره ­ای عام بدل می­ گردد که به سبب یکتایی اش مورد توجه و به سبب عظمتش درخور تحسین است و به سان قدیسی واقعی او را گرامی می­ دارند.

نویسنده ضمن بیان اینکه به جای جامعه­ شناسی از انسان­ شناسیِ تحسین استفاده می­ کند، می ­نویسد: با این حال موضوع مطالعۀ من پدیده ­هایی از جامعه است که خواننده و دانش ­پژوه پیشاپیش به یک میزان با آن ها آشنایی دارند. گفتمان جامعه ­شناسی هنوز بیش از حد در دام انتظاراتی هنجاری گرفتار است و این از گفتمان مزبور ابزاری برای مدیریت تضادهای ارزشی یا مسئله­ های اجتماعی می ­سازد که از جامعه­ شناس می­ خواهد خطر نکند و قرائت توجیهی یا انتقادی را که مستلزم استدلال له یا علیه تحسین است وا نهد.

اِنیک امیدوار است با سخن گفتن از انسان­ شناسی به ­جای جامعه­ شناسی خواننده همان واکنشی را در پیش بگیرد که هنگام برخورد با مردم سرزمین­ های دور دارد؛ یعنی همان کنجکاوی بی­ طرفانه و همان بی­ طرفی را در برابر ارزش­ ها از خود نشان دهد و همان فاصله ­ای را حفظ کند که با آشناترین پدیده­ ها دارد.

پژوهش حاضر نظریات روشنفکرانِ متخصص را گام به گام به وسیله آنالیز­ های انتقادی پیش می­ گیرد و مخاطب را در دل تاریخ با خود همراه می­ کند و از آثار و نمایشگاه­ های اولیۀ ون­گوگ گرفته تا اولین مواجهه و نقدها بر آثارش را بر مخاطبان آشکار می­ سازد. روش پژوهش حاضر کمتر وامدار جامعه­ شناسی و تاریخ هنر و بیشتر ملهم از تاریخ است و دو غایت ویژۀ کار مورخان یعنی پیروی از پی رنگ ماجرا و وضوح بخشی را پاس می­ دارد.

در بخشی از این کتاب می­ خوانیم: با عنایت به شرایط فعلی علوم اجتماعی شاید چنین آنالیز های خاصی بسیار سخت به نظر بیاید؛ زیرا این علوم به طور سنتی به یکتایی چیزها کار ندارند. برساختِ علمی موضوع پژوهش به ویژه به وسیله آمار مستلزم عام­نگری است و با هرگونه یکتانگری میانه ­ای ندارد... با این وصف قصدم دقیقا انجام چنین کاری است و به­ گونه ­ای آنالیز یکتانگرانۀ موضوع ون­گوگ را انجام می ­دهم که پدیده­ های مشابه دیگر را هم در برگیرد.

کتاب شکوه ون­گوگ؛ انسان­ شناسی تحسین در 346 صفحه، با بهای 240 هزار تومان قابل خریداری است. بعلاوه علاقه ­مندان می­ توانند نسخۀ الکترونیکی آن را از فیدیبو دریافت نمایند.