از انجمن میکده تا کمیته زرگنده! - شاتر عکاسی

نوشتار حاضر نگاهی دارد بر کوشش های تیمی و تشکیلاتی سیاست مداران صاحب نامی که بیش از یک دهه عزم خود را برای انتها دادن به حکومت قاجار جزم نموده بودند و در نهایت آخرین پادشاه قاجار با برنامه ریزی های تشکیلاتی و اقدامات نظامی پیچیده قدرت را واگذار کرد. در سال های انتهای حکومت قاجار دو تشکل قوی و نخبه گرا، با اعضای محدود، ولی کارآزموده برای حذف حکومت قاجار تأسیس شد. این تشکل ها گرچه در درون کشور بودند، ولی در خارج از ایران از قبرس تا انگلیس نیز پایگاه فکری و معنوی داشتند.

نخستین تشکیلاتی که هدف رسمی خود را حذف حکومت قاجار معرفی کرد، انجمن باغ میکده بود که با حضور 54 نفر از نخبگان باتجربه در خرداد 1283 تشکیل شد. تأسیس این تشکیلات سری اقدامی بی سابقه و جسورانه بود. بسیاری از اعضای انجمن میکده مانند ملک المتکلمین، میرزا جهانگیرخان صوراسرافیل، سلیمان خان میکده، یحیی دولت آبادی، جمال الدین واعظ اصفهانی و... از نظر گرایشات مذهبی بابی-ازلی بودند. پیشوای این قوم یعنی صبح ازل در آن سال ها ساکن قبرس بود و تعدادی از این افراد برای ملاقات رهبرشان به این جزیره سفر نموده بودند. البته شخصیت های فرهنگی و اجتماعی ناموری مانند میرزاحسن رشدیه نیز از اعضای این انجمن بودند.

انجمن میکده در باغ شخصی سلیمان خان میکده پدرزن دکتر مهدی ملک زاده (فرزند ملک المتکلمین) که همه ازلی بودند تشکیل می شد. گرچه تعدادی از افراد شاخص انجمن میکده با فجیع ترین وضع توسط محمد علی شاه به قتل رسیدند، ولی یحیی دولت آبادی آن قدر عمر داشت که در میانه تابستان 1298 در منطقه ییلاقی محل زندگی خود رفت و آمد مشکوک چهره های سرشناس به منزل سیدضیاالدین طباطبایی را زیر نظر بگیرد.

کمیته زرگنده دیگر تشکل ضد قاجار بود که با موضوع سیدضیاءالدین طباطبایی تأسیس شد. جلسات این کمیته در منزل سیدضیاء واقع در زرگنده برگزار می شد. یحیی دولت آبادی کمیته زرگنده را مرکز سیاست انگلیس می داند. در کمیته زرگنده کارگزارانی مرتبط با انگلستان و هندوستان حضور چشمگیر داشتند. ایرون ساید، کلنل کاظم سیاح، مسعود کیهان و... که اغلب تجربه ارتباط با محافل بریتانیایی را در کارنامه داشتند، اعضای مؤثر کمیته زرگنده بودند. کلنل سیاح که روزی عضو ارتش عثمانی بود و مدتی در هند زندانی شده بود، به یاری رضاخان وارد سیستم نظامی ایران شد و بعد از کودتای سوم اسفند توسط سردار سپه به عنوان فرماندار نظامی تهران انتخاب شد و اگر پایداری و اعتراض احمدشاه نبود، بسیاری از رجال سیاسی را از دم تیغ می گذراند.

کمیته زرگنده اگرچه از تجربه ها و دستاورد های انجمن میکده سود برد، ولی خط بابی-ازلی نداشت و از نظر گرایشات مذهبی حساسیت جامعه شیعی را برانگیخته نمی کرد. حضور شخصیتی مانند ملک الشعرای بهار در کمیته زرگنده را می توان به حضور میرزا حسن رشدیه در انجمن میکده شبیه دانست. اغلب مورخان برنامه کمیته زرگنده را دستورالعمل دولت انگلستان می دانند، ولی سیدضیاء می گفت هدفش فقط پیاده کردن احکام اسلام است و در دفترش به جای نوشیدنی های دیگر با دوغ از سفرا و میهمانان خارجی پذیرایی می کرد! انقلاب بلشویکی 1917 روسیه به ضرر حکومت قاجار بود. لغو قرارداد 1919 توسط آخرین شاه قاجار نیز انگلستان را به دشمن احمدشاه تبدیل نموده بود. کمیته زرگنده رقیب مهمی در شمال کشور داشت و آن نهضت جنگل بود؛ بنابراین ایجاد اختلاف در درون نهضت جنگل یعنی میرزا کوچک خان و یارانش در دستور کار نهاده شد تا راه به قدرت رسیدن یک قزاق مازندرانی هموارتر شد. به رغم کارنامه استبدادی اغلب پادشاهان قاجار، احمدشاه باور های دموکراتیک داشت. زمانی که قاجاریه از استبداد خود کاست و به دموکراسی روی خوش نشان داد، رضاخان در عرصه سیاسی به دنیا آمد. بعد از شناسایی رضاخان توسط کمیته زرگنده، قزاق ها به فرماندهی وی به سوی تهران حرکت می نمایند. وستداهل سوئدی رئیس نظمیه تهران که خود عضو کمیته زرگنده بود هیچ مقاومتی در برابر قزاق های شورشی نمی کند.

بعد از کودتای سوم اسفند دست سردار سپه در مقام نخست وزیر برای اداره کشور طبق قانون اساسی مشروطه باز بود و عملا شاه قاجار حکومت نمی کرد و با خروج او از کشور هم بهانه دخالت پادشاه در امور اجرائی از بین رفته بود؛ ولی سردار سپه سودای دیگری داشت.

یحیی دولت آبادی که روزی در انجمن میکده در کنار افرادی مانند محمدرضا مساوات باد می کاشت، در این سال ها پیر دانایی شده بود، وقتی توفان را دید در کنار محمد مصدق، حسن مدرس و حسین علا به تغییر سلطنت رأی منفی داد. ولی دیگر دیر شده بود و کوشش های انجمن میکده و کمیته زرگنده به ثمر نشسته و حتی شاعرانی، چون فرخی یزدی، ملک الشعرای بهار، عارف قزوینی و میرزاده عشقی را سر شوق آورده بود که اغلب آن ها بعدا سرنوشت شومی پیدا کردند.، اما قافیه باختگان تاریخ فقط شاعران نبودند.

در زمان حکومت پهلوی سعی شد تصویری سراسر سیاه از دوره قاجار ارائه گردد، ولی هر دو پادشاه پهلوی بنا بر روایت های رسمی تاریخی سخت دل باخته دختران قاجاری بودند. جمله ای منسوب به تاج الملوک آیرملو (مادر محمدرضا شاه پهلوی) وجود دارد که رضا شاه توانست بر قاجار ها فائق آید، ولی در نهایت یک زن قاجار (عصمت دولتشاهی) بود که بر رضاشاه حاکم شد. فرزند رضاشاه نیز دو بار کوشش ناموفقی برای ازدواج با ایراندخت، دختر زیباروی احمدشاه قاجار داشت.